(13 октября 2017) О Конституции Республики Татарстан, ее основных положениях и гарантиях читайте в специальной лекции Заместителя председателя Государственного Совета РТ Риммы Ратниковой.
Общие положения о Конституции
Конституция представляет собой единый, обладающий особыми юридическими свойствами правовой акт, посредством которого учреждаются основные принципы устройства общества и государства, определяется субъект государственной власти, механизм ее осуществления, закрепляются охраняемые государством права гражданского общества, человека и гражданина.
Конституцию как правовой акт, занимающий самостоятельное и особое место в правовой системе современного демократического государства, от всех других правовых актов отличают ряд сущностных черт. Основной из которых является особый субъект, который устанавливает конституцию или от имени которого она принимается. Конституция в современном значении этого понятия является актом, который принимается народом или от имени народа.
Особенность субъекта, принимающего конституцию, обусловливает и вторую существенную черту понятия конституции – ее учредительный, первичный характер конституционных установлений. Поскольку народ в демократическом государстве является носителем суверенитета: единственным источником власти, то именно он обладает таким ее высшим проявлением, как учредительная власть. В содержание последней вкладывается именно право принимать конституцию и посредством ее учреждать те основы общественного и государственного устройства, которые выбирает для себя данный народ. Только учредительная власть может изменить, в том числе и самым радикальным образом, основы устройства общества и государства.
Важной чертой, характеризующей понятие конституции, является особый предмет конституционного регулирования, т. е. специфика того слоя общественных отношений, которые она регулирует и закрепляет. Сфера конституционного воздействия отличается всеохватывающим характером, не присущим никакому другому правовому акту. Она затрагивает все области жизни общества — политическую; экономическую, социальную, духовную и др., регулируя в этих сферах базовые, фундаментальные основы общественных отношений.
Конституцию отличают и особые юридические свойства. В частности, к ним относится:
верховенство конституции;
высшая юридическая сила;
ее роль как ядро правовой системы;
особая охрана конституции;
особый порядок принятия и пересмотра конституции, внесения в нее поправок.
Разработка и принятие Конституции Республики Татарстан
Развитие политических событий в начале 90-х годов и изменение статуса Республики Татарстан предопределили историческую необходимость выработки нового Основного Закона республики.
24 августа 1990 года в Казани прошел многолюдный митинг с требованием принять Декларацию ТССР «О государственной суверенитете Татарской Советской Социалистической Республики» и 30 августа 1990 года Верховным Советом данный правовой акт был принят. Документ исходит из необходимости формирования новых федеративных отношений тогда еще в СССР, укрепления ее как многонационального государства, реформирования федеральных и местных органов власти, установления баланса интересов центра и регионов, осуществления права республики на самоопределение, самостоятельное решение ими политических и социально-экономических проблем.
Постановлением Верховного Совета Татарской ССР от 31 августа 1990 года № 337-XII была образована Конституционная комиссия по подготовке изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР.
После распада СССР, в условиях новой России, последовательно воплощая в жизнь основы, заложенные в Декларации, на основе итогов народного обсуждения, 6 ноября 1992 года Верховный Совет республики принял новую Конституцию Татарстана. В ней нашли отражение современные идеи и принципы построения многонационального демократического государства.
День 6 ноября 1992 года стал поистине историческим для Республики Татарстан. В этот день была принята новая Конституция республики, открывшая широкие возможности ее государственного развития в соответствии с Декларацией о государственном суверенитете и итогами народного голосования (референдума) 21 марта 1992 года. Необходимо отметить, что подготовка и проведение референдума проходили в соответствии с принятым Верховным Советом Республики Татарстан постановлением от 21 февраля 1992 года «О проведении референдума республики по вопросу о государственном статусе Республики Татарстан». По данным Центральной комиссии референдума на поставленный в бюллетене референдума вопрос: «Согласны ли вы, что Республики Татарстан – суверенное государство, субъект международного права, строящее свои отношения с Российской Федерацией и другими республиками, государствами на основе равноправных договоров» «да» ответили 61, 4 процента граждан Республики Татарстан от общего числа всех принявших участие в голосовании. Это составило 50, 3 процента от числа всех жителей республики, обладающим правом участия в референдуме.
Более 2-ух лет шла работа Конституционной комиссии Республики Татарстан над проектом нового акта, в ходе которой тщательно изучались данные науки и практики конституционного строительства зарубежных стран, замечания и предложения граждан республики, поступившие в итоге обсуждения проекта Конституции. Проект широко и заинтересованно обсуждался на сессиях Верховного Совета республики, городских и районных Советов народных депутатов, в трудовых коллективах, общественных организациях, средствах массовой информации.
Успешно прошел проект Конституции международную правовую экспертизу, подтвердившую его соответствие международным демократическим стандартам.
6 ноября 1992 года в нашей республике впервые за ее историю был принят принципиально новый Основной Закон – такой Закон, который признал высшей ценностью человека, его права и свободы, который установил основы демократического порядка и обязал государство на деле соблюдать и защищать эти базовые ценности.
Всего за период действия Конституции Республики Татарстан с момента ее принятия — 6 ноября 1992 года — было принято 16 законов о внесении изменений и дополнений в Конституцию. При этом необходимо отметить, что Конституция 1992 года была принята в условиях, когда еще не сложились многие представления об институтах демократической государственности, практически отсутствовали полноценные политические партии, идеология общественного развития в обновляющем социуме, четкое понимание статуса республики и ее места в системе российского федерализма. Отсюда – и ряд серьезных недочетов, которых просто не мог избежать этот документ в момент своего рождения. Так, недостаточно полно и конкретно был сформулирован ряд основных прав и свобод, а равно их гарантий, представляемых человеку и гражданину. Следы прежних, устаревших представлений несли на себе статьи, регулирующие систему Советов, местное самоуправление, статус народного депутата. Принцип разделения властей только декларирован, что оставлял слишком широкий простор для его произвольного толкования.
Говоря о недочетах Конституции республики, следует учесть, тот фактор, что Основной Закон Республики Татарстан был принят раньше, чем Конституция Российской Федерации. И соответственно в нем не были учтены многие положения федеральной конституции. Поэтому в нее были внесены поправки, в том числе достаточно существенные. Кроме того, принятие Федерального закона от 6 октября 1999 года № 184-ФЗ «Об общих принципах организации законодательных (представительных) и исполнительных органов государственной власти субъектов Российской Федерации», закрепляющего систему законодательных (представительных) и исполнительных органов государственной власти субъектов Российской Федерации, также послужило основанием внесения изменений в Конституцию республики.
В этой связи для гармонизации Конституции Республики Татарстан с положениями Конституции Российской Федерации была создана согласительная комиссия, которая около года работала над новой редакцией Основного закона.
В апреле 2002 года был принят Закон Республики Татарстан № 1380 «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Татарстан», излагающий Конституцию Республики Татарстан в новой редакции.
С 1992 года по 2002 год в Конституцию Республики Татарстан было внесено 9 изменений, а после утверждения ее в новой редакции 19 апреля 2002 года — 6 изменений.
Структура Конституции Республики Татарстан
Структура и содержание Конституции Республики Татарстан основана на структуре Конституции Российской Федерации. В соответствии со статьей 5 Конституции Российской Федерации республика (государство) имеет свою конституцию и законодательство.
Конституция Республики Татарстан состоит из преамбулы и семи разделов.
Раздел I «Основы конституционного строя»;
Раздел II «Основные права, свободы и обязанности человека и гражданина»;
Раздел III «Административно-территориальное устройство»;
Раздел IV «Организация государственной власти». Данный раздел включает в себя 4 главы:
Глава 1. «Государственный Совет Республики Татарстан»;
Глава 2. «Президента Республики Татарстан»;
Глава 3. «Кабинет Министров Республики Татарстан»;
Глава 4. «Судебная власть. Прокуратура».
Раздел V «Местное самоуправление»;
Раздел VI «Государственные символы и столица Республики Татарстан»;
Раздел VII «Порядок принятия Конституции Республики Татарстан и внесения изменений и дополнений в Конституцию Республики Татарстан».
В понятие основ конституционного строя входят закрепленные конституцией характеристики государства. Статья 1 Конституции Республики Татарстан устанавливает, что Республика Татарстан — демократическое правовое государство, объединенное с Российской Федерацией Конституцией Российской Федерации, Конституцией Республики Татарстан и Договором Российской Федерации и Республики Татарстан о разграничении предметов ведения и полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Татарстан и являющееся субъектом Российской Федерации. Суверенитет Республики Татарстан выражается в обладании всей полнотой государственной власти (законодательной, исполнительной и судебной) вне пределов ведения Российской Федерации и полномочий Российской Федерации по предметам совместного ведения Российской Федерации и Республики Татарстан и является неотъемлемым качественным состоянием Республики Татарстан. Наименования Республика Татарстан и Татарстан равнозначны. Статус Республики Татарстан не может быть изменен без взаимного согласия Республики Татарстан и Российской Федерации. Границы территории Республики Татарстан не могут быть изменены без ее согласия. В пределах своих полномочий Республика Татарстан самостоятельно участвует в международных и внешнеэкономических связях. Следует отметить, что положения статьи 1 Основного закона в соответствии со статьей 123 Конституции республики могут быть изменены только по результатам референдума.
Статья 13 Конституции характеризует государство также как социальное, а статья 11 – как светское.
Республика Татарстан характеризуется демократическим государством. Данное понятие означает, что в основе государства как демократического – лежат предопределенность задач и деятельности государства интересами народа, гласное осуществление государственных функций, политические и личные свободы граждан, гуманистическая направленность политического режима и недопустимость произвола.
Провозглашая Республику Татарстан правовым государством, к основам конституционного строя отнесены положения о высшей юридической силе Конституции Республики Татарстан в правовой системе Республики Татарстан и ее прямом действии на всей территории республики; о соответствии Конституции Республики Татарстан законов и иных правовых актов Республики Татарстан и органов местного самоуправления; об обязательности Конституции и законов для органов государственной власти, органов местного самоуправления, общественных объединений, организаций, учреждений, должностных лиц, граждан и их объединений. В Конституции Республики Татарстан устанавливается, что законы подлежат официальному опубликованию. Неопубликованные законы не применяются. Любые нормативно-правовые акты, затрагивающие права, свободы и обязанности человека и гражданина, не могут применяться, если они не опубликованы официально для всеобщего сведения (статья 24).
В Конституции РФ социальное государство характеризуется как государство, политика которого направлена на создание условий, обеспечивающих достойную жизнь и свободное развитие человека (статья 13 Конституции Республики Татарстан).
Характеристика республики как светского государства означает, что государство и религиозные объединения отделены друг от друга, то есть взаимно не вмешиваются в дела друг друга. Давая такую характеристику государству, Конституция (статья 12) раскрывает ее в следующих положениях:
- Никакая религия не может устанавливаться в качестве государственной или обязательной.
- Религиозные объединения отделены от государства и равны перед законом.
Вся власть в республике строится на основе народовластия. Единственным источником власти в Республике Татарстан является ее многонациональный народ (статья 3). Принцип народовластия означает, во-первых, принадлежность народу всей полноты власти, во-вторых, возможность осуществления народом принадлежащей ему власти как непосредственно, так и через органы государственной власти и органы местного самоуправления.
Человек, его права и свободы являются высшей ценностью. Это также одна из незыблемых основ конституционного строя Республики Татарстан. Признание, соблюдение и защита прав и свобод человека и гражданина – обязанность Республики Татарстан (статья 2). Отражая этот принцип конституционного строя, республика учитывает международный опыт и цели цивилизации, отраженные во Всеобщей декларации прав человека, принятой Генеральной Ассамблеей ООН 10 декабря 1948 года и гласящей: признание достоинства, присущего всем членам человеческой семьи, равных и неотъемлемых прав их является основой свободы, справедливости и всеобщего мира.
Конституционный строй и общество в нашей стране основываются на идеологическом многообразии и политическом плюрализме.
Наконец, одной из характеристик конституционного строя является свобода хозяйственной деятельности и многообразие форм собственности. В Республике Татарстан признаются и защищаются равным образом частная, государственная, муниципальная и иные формы собственности.
Особенностью Основного закона Республики Татарстан является закрепление нормы об оказании Республикой Татарстан содействия в развитии национальной культуры, языка, сохранения самобытности татар, проживающих за пределами Республики Татарстан (статья 14).
Особенностью Конституции Республики Татарстан является, что именно в ней устанавливается положение, согласно которой Республика Татарстан отвергает насилие и войну как средство разрешения споров между государствами и народами. В республике запрещается пропаганда войны.
Конституция Республики Татарстан отражает ценности мирового сообщества и эволюцию подхода нашей республики к основам статуса личности, правам и свободам человека и гражданина. Приоритет личности, ее прав и свобод является одной из основ конституционного строя Республики Татарстан. Закономерно и наименование Раздела II Конституции – «Основные права и свободы человека и гражданина». Базовыми в закреплении конституционного статуса личности являются ее свобода, принадлежность человеку основных прав и свобод от рождения и их неотчуждаемость, соответствие статуса личности в республике требованиям и стандартам, сложившимся в мировом сообществе, сочетание индивидуальных интересов личности с интересами других лиц, общества и государства, всеобщность основных прав, свобод и обязанностей, юридическое равенство, т.е. равноправие граждан, гарантированность конституционного статуса личности, ее прав и свобод.
Статьей 28 Конституции республики закреплен принцип равноправия (равенство всех перед законом и судом). Кроме того, государство гарантирует равенство прав и свобод человека и гражданина независимо от происхождения, социального и имущественного положения, расовой и национальной принадлежности, пола, образования, языка, политических взглядов, отношения к религии, убеждений, рода и характера занятий, места жительства и иных обстоятельств. Третье значение равноправия раскрывается в части 3 статьи 28, где говорится о равноправии мужчины и женщины, а также о том, что мужчины и женщины имеют равные возможности для реализации своих прав.
Конституция Республики Татарстан закрепила все известные мировой практике права и свободы.
В этой сфере Конституция Татарстана содержит ряд правовых положений, например, норму, согласно которой государство создает условия для осуществления права на труд несовершеннолетними, инвалидами и иными гражданами, нуждающимися в социальной защите и испытывающими трудности в поиске работы, и в случаях, предусмотренных законом, организует их обучение и переквалификацию (часть 6 статьи 50). Конституция Татарстана гарантирует каждому гражданину равное право доступа не только к государственной, но и к муниципальной службе (статья 47). Кроме того, в Республике Татарстан на конституционном уровне закреплена обязанность государства обеспечивать экологическую безопасность и рациональное природопользование, принятие мер по сохранению и оздоровлению окружающей среды (часть 2 статьи 53).
В соответствии со статьей 30 Конституции Республики Татарстан граждане обладают всей полнотой личных, политических, социально-экономических и культурных прав и свобод. В этой связи Основной закон республики закрепил такие личные права и свободы граждан, как право на жизнь; право на свободное передвижение, выбор места пребывания и жительства; право на свободу совести, свободу вероисповедания и ряд других. Конституция республики провозглашает право на неприкосновенность частной жизни, личную и семейную тайну, защиту своей чести и доброго имени (часть 1 статьи 36), а также право на тайну переписки, телефонных переговоров, почтовых, телеграфных и иных сообщений (часть 2 статьи 36). Большим новшеством является содержащееся в этой статье условие, что ограничение этого права допускается только на основании судебного решения. На протяжении всей истории и до принятия Основного закона это право произвольно нарушалось «компетентными органами», которые в лучшем случае обязаны были получить санкцию прокурора. Новым и чрезвычайно актуальным для республики является конституционное право каждого определять и указывать свою национальную принадлежность (статья 34). Право на жилище теперь является особенностью республиканской Конституции. Согласно статье 55 Конституции право на жилище является правом каждого и означает запрет произвольно лишать человека жилища. Органы государственной власти и органы местного самоуправления должны поощрять жилищное строительство.
Также Конституция закрепила право каждого на пользование родным языком, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества. Конституция Республики Татарстан также перечисляет политические права и свободы граждан, как право на массовую информацию; право на объединение; право на проведение собраний, митингов и демонстраций, шествий и пикетирования; право граждан на участие в управлении делами государства; право избирать и быть избранным; право на обращение в государственные органы и органы местного самоуправления.
Говоря о социально-экономических правах, следует отметить, что Конституция республики привнесла много нового в эту сферу жизни — личность стала экономически активной. Социальные и экономические права призваны обеспечить человеку достойный жизненный уровень, право на труд и свободный выбор работы, право на равную оплату за равный труд, право на социальное обеспечение, право на защиту материнства и детства, право на образование. Как основу рыночных отношений, Конституция закрепляет право на ведение предпринимательской деятельности, для которой человек использует свои способности и свое имущество. Право на экономическую деятельность включает ряд конкретных прав, обеспечивающих возможность начинать и вести предпринимательскую деятельность. Также, важнейшим институтом социально-экономических отношений является, закрепленное в Конституции право частной собственности, непременное условие демократической рыночной экономики.
Культурные права гарантируют доступ человека к благам культуры, свободу литературного, художественного, научного, технического творчества, его участие в культурной жизни и пользовании учреждениями культуры (статья 57). Этот вид прав позволяет реализовать культурные потребности человека, обеспечить рост уровня его культуры, без которой человек не может полноценно осуществить свои личные и политические права. Осуществление этих прав и свобод человека в демократическом социальном государстве предполагает гарантии на свободу творчества; право на защиту интеллектуальной и художественного наследия, сохранение и развитие культуры татарского народа, национальных культур представителей других народов, проживающих на территории Республики Татарстан.
Правовой статус человека и гражданина характеризуется не только его правами и свободами, но и обязанностями. Эти обязанности затрагивают многообразные сферы отношений, в которых субъектом выступает человек. Статья 22 Конституции Республики Татарстан предусматривает, что граждане Российской Федерации несут равные обязанности в соответствии с Конституцией Российской Федерации, Конституцией Республики Татарстан, общепризнанными принципами и нормами международного права. Конституция Республики Татарстан закрепляет несколько основных обязанностей. Так, например, важной обязанностью каждого в Республике Татарстан является соблюдение Конституции Республики Татарстан и законов Республики Татарстан, Конституции Российской Федерации и федеральных законов (статья 60). Конституционно закреплена обязанность каждого платить налоги и сборы в размерах и порядке, установленных законом (статья 61). Причем предусмотрено, что законы, устанавливающие новые налоги или ухудшающие положение налогоплательщиков, обратной силы не имеют. Закрепляется обязанность каждого сохранять природу и окружающую среду, бережно относиться к природным богатствам (статья 62). Статьей 63 Конституции Республики Татарстан предусмотрено, что граждане в Республике Татарстан обязаны нести военную службу в соответствии с федеральным законодательством. Кроме того, предусмотрена возможность прохождения альтернативной гражданской службы. Также среди обязанностей, установленных Конституцией Республики Татарстан, закреплена обязанность заботиться о сохранении исторического и культурного наследия, беречь памятники истории и культуры (статья 57).
Конституция Республики Татарстан закрепляет административно-территориальное устройство республики, под которым следует понимать территориальную организацию Республики Татарстан, представляющую собой систему административно-территориальных единиц Республики Татарстан. В частности, статьей 65 Конституции Республики Татарстан предусмотрено, что территория Республики Татарстан включает в себя районы и города республиканского значения в качестве административно-территориальных единиц республики. Территория города республиканского значения может состоять из районов. В настоящее время в Республике Татарстан 43 района и 14 городов республиканского значения.
Раздел IV Конституции республики регулирует вопросы организации государственной власти. Согласно части 2 статьи 11 Конституции Российской Федерации государственную власть в субъектах Федерации осуществляют образуемые ими органы государственной власти. Конституция Республики Татарстан, как и Конституция Российской Федерации, предусматривает осуществление государственной власти Республики Татарстан на основе разделения на законодательную, исполнительную и судебную. Согласно части 2 статьи 9 Конституции Республики Татарстан государственную власть в Республике Татарстан осуществляют Президент Республики Татарстан, Государственный Совет Республики Татарстан, Кабинет Министров Республики Татарстан, суды Республики Татарстан.
Глава 1 Раздела IV Основного закона республики посвящена регулированию вопроса организации деятельности Государственного Совета Республики Татарстан. Так, Государственный Совет Республики Татарстан — парламент Республики Татарстан является постоянно действующим высшим представительным, законодательным органом государственной власти Республики Татарстан.
Конституцией республики также закреплено количество депутатов Государственного Совета Республики Татарстан (100 депутатов), срок полномочий Государственного Совета Республики Татарстан (5 лет), формы осуществления депутатской деятельности (как без отрыва от основной деятельности, так и на профессиональной постоянной основе), форма работы Государственного Совета Республики Татарстан (сессии), перечень полномочий законодательного органа республики (статья 75), перечень субъектов права законодательной инициативы (статья 76) и ряд других.
Статус Президента Республики Татарстан как главы государства и высшего должностного лица установлен главой 2 Раздела IV Конституции Республики Татарстан. Предусмотрено, что Президент Республики Татарстан выступает гарантом защиты прав и свобод человека и гражданина в Республике Татарстан, соблюдения Конституции и законов Республики Татарстан, а также международных соглашений Республики Татарстан, Договора Российской Федерации и Республики Татарстан о разграничении предметов ведения и полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Татарстан и договоров Республики Татарстан и субъектов Российской Федерации.
Конституцией закреплены требования, предъявляемые к кандидатам на должность Президента Республики Татарстан (не моложе 30 лет, владение государственными языками Республики Татарстан); срок полномочий Президента республики (5 лет; одно и то же лицо не может избираться на должность Президента Республики Татарстан более двух сроков подряд); перечень полномочий Президента республики (статья 94); а также случаи досрочного прекращения полномочий Президента РТ (статья 97).
В системе государственных органов Республики Татарстан важное место занимает Кабинет Министров Республики Татарстан. Согласно статье 99 Основного закона республики Кабинет Министров Республики Татарстан — Правительство Республики Татарстан является исполнительным и распорядительным органом государственной власти Республики Татарстан. Кабинет Министров Республики Татарстан ответствен перед Президентом Республики Татарстан, а также по отдельным вопросам отчитывается о своей работе перед Государственным Советом Республики Татарстан.
Глава 3 Раздела IV Конституции закрепляет состав Кабинета Министров Республики Татарстан (статья 100), а также перечень полномочий Кабинета Министров Республики Татарстан (статья 102).
Глава 4 Раздела IV Конституции Республики Татарстан посвящена регулированию вопросов деятельности органов судебной власти и прокуратуры.
В Конституции определяется, что правосудие осуществляется только судом. Судебная власть в Республике Татарстан осуществляется Конституционным судом Республики Татарстан, федеральными судами общей юрисдикции, Арбитражным судом Республики Татарстан и мировыми судьями. Конституцией регулируются вопросы деятельности Конституционного суда Республики Татарстан. В частности, устанавливаются требования, предъявляемые к кандидатам на должность судей Конституционного суда республики (не моложе 25 лет, наличие высшего юридического образования и стаж работы по юридической профессии не менее 5 лет); состав Конституционного суда республики (состоит из 6 судей); порядок избрания судей (кандидатов в судьи Конституционного суда представляют Государственному Совету Республики Татарстан Президент Республики Татарстан и Председатель Государственного Совета Республики Татарстан в равном количестве); полномочия Конституционного суда республики (статья 109).
Конституция Республики Татарстан содержит отдельный раздел о местном самоуправлении. Местное самоуправление строится на следующих конституционных принципах и положениях:
— местное самоуправление в пределах своих полномочий самостоятельно;
— органы местного самоуправления не входят в систему органов государственной власти;
— местное самоуправление обеспечивает самостоятельное решение населением вопросов местного значения, владения, пользования и распоряжения муниципальной собственностью;
— местное самоуправление осуществляется гражданами путем референдума, выборов, других форм прямого волеизъявления и т.д.
Раздел VI посвящен государственным символам и столице Республики Татарстан. В частности, статьей 121 установлено, что Республика Татарстан имеет Государственный герб, Государственный флаг и Государственный гимн — официальные символы, выражающие суверенитет Республики Татарстан, самобытность и традиции народа Татарстана.
Раздел VII Конституции Республики Татарстан регулирует порядок принятия Конституции Республики Татарстан и внесения изменений и дополнений в Конституцию Республики Татарстан. Особенностью данного Раздела является включение нормы о том, что положения статьи 1 Конституции Республики Татарстан (характеристика Республики Татарстан, вопросы изменения статуса Республики Татарстан и границы территории Республики Татарстан) и статьи 123 могут быть изменены только по результатам референдума Республики Татарстан. Согласно части 2 статьи 124 Конституции республики решения, принимаемые на референдуме о принятии Конституции Республики Татарстан, закона о внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Татарстан, считаются принятыми, если за них проголосовало более половины участников референдума, принявших участие в голосовании.
В заключение необходимо отметить, что в мире нет идеальной модели конституции, которая удовлетворяла бы все страны и народы. Каждое государство исходит из собственных традиций, реальной политической и экономической обстановки. Содержание Конституции в его нынешнем виде отражает коренные интересы различных слоев населения республики. Конституция Республики Татарстан является необходимой и достаточной основой для развития законодательства и всей правовой системы республики, несмотря на некоторые замечания со стороны федеральных органов. Надо дорожить существующей Конституцией и развивать правовой вектор этого документа. Принцип конституционного государства – научиться жить по Конституции, снимать противоречия посредством адекватных правовых форм.
Совершая действительно историческую революцию, именно в Конституции заложен тот правовой фундамент, который обеспечил политическую, экономическую, социальную целостность республики. Именно Конституция стала системным юридическим выражением основных юридических ценностей. Прежде всего это верховенство права, неотчуждаемые права и свободы человека, демократическое, правовое, социальное и светское государство.
Конституция турында төп нигезләмәләр
Конституция – җәмгыять һәм дәүләт төзелешенең төп принципларын ачыклый, дәүләт хакимияте субъекты һәм аны гамәлгә ашыру механизмын билгели торган, дәүләт тарафыннан сакланучы граждан җәмгыяте, кеше һәм граждан хокуклары ныгытыла торган бердәм, махсус юридик үзенчәлекләргә ия булган хокукый акт.
Хәзерге демократик дәүләтнең хокукый системасында мөстәкыйль һәм махсус әһәмияткә ия хокукый акт буларак. Конституция башка хокукый актлардан асылда аерылып тора. Шуның иң мөһиме – конституцияне билгеләүче төп субъект яисә аның кем исеменнән кабул ителүе. Конституция әлеге төшенчәнең хәзерге мәгънәсендә халык тарафыннан һәм халык исеменнән кабул ителә торган акт.
Конституция кабул итүче субъектның үзенчәлеге әлеге төшенчәнең икенче сыйфатына – аны гамәлгә куюга, конституциячел билгеләмәләрнең башлангыч характерына бәйле. Демократик дәүләттә халык – суверенитетның хуҗасы: хакимиятнең бердәнбер чыганагы булып торганга күрә, нәкъ менә ул гамәлгә куючы хакимият буларак, аның иң зур чагылышы да. Һәм менә нәкъ аңа конституцияне кабул итү, аның ярдәмендә җәмгыять һәм дәүләт төзелешенең нигезләрен билгеләү хокукы бирелә. Бары тик гамәлгә куючы хакимият кенә җәмгыять һәм дәүләт төзелеше нигезләрен үзгәртә, шул исәптән тамырдан үзгәртә ала.
Конституция төшенчәсен тасвирлаучы тагын бер мөһим сыйфат, конституциячел җайга салу мәсьәләсе, ягъни җәмгыятьнең җайга сала һәм ныгыта торган мөнәсәбәтләр катламы үзенчәлеге. Конституциячел йогынты даирәсе башка хокукый актларга караганда киң. Ул җәмгыятьнең барлык өлкәләренә: сәяси, икътисадый, социаль, рухи һәм башка өлкәләренә кагыла, бу өлкәләрдә җәмгыятьтәге төп, фундаменталь нигезләрне җайга сала.
Конституция аерым юридик сыйфатларга да ия. Алар түбәндәгеләр:
конституциянең өстенлеге;
югары юридик көче;
конституциянең аеруча саклануы;
конституцияне кабул итүнең һәм яңадан карауның, аңа төзәтмәләр кертүнең аерым тәртибе.
Татарстан Республикасы Конституциясен әзерләү һәм кабул итү
90 нчы еллар башында сәяси вакыйгаларның үсеше һәм Татарстан Республикасының статусын үзгәртү республиканың яңа Төп Законын эшләүгә тарихи зарурлыкны билгеләде.
90 нчы елның 24 августында Казанда “Татар Совет Социалистик Республикасы дәүләт суверенитеты турында” ТССР Декларациясен кабул итү таләбе белән күпсандагы халык катнашында митинг булды. 1990 нчы елның августында Югары Совет әлеге хокукый актны кабул итте. Документ шул чактагы СССРда яңа федератив мөнәсәбәтләр булдыру, аны күпмилләтле дәүләт буларак ныгыту, федераль һәм җирле хакимият органнарын үзгәртү, үзәкнең һәм төбәкләрнең мәнфәгатьләр нисбәтен билгеләү, республиканың үзбилгеләнешенә хокукын гамәлгә ашыру, сәяси һәм социаль-икътисадый мәсьәләләрне мөстәкыйль хәл итү кирәклегеннән чыгып төзелде.
Татарстан ССР Югары Советының 1990 елның 31 августындагы 337-XII номерлы карары белән Татарстан ССР Конституциясенә (Төп Законга) үзгәрешләр һәм өстәмәләр әзерләү буенча конституциячел комиссия төзелде.
СССР таркалганнан соң яңа Россия шартларында, Декларациягә салынган нигезләрне акрынлап тормышка ашырып, халык фикеренә таянып, республика Югары Советы 1992 елның 6 ноябрендә Татарстанның яңа Конституциясен кабул итте. Анда күпмилләтле демократик дәүләт төзүнең заманча идеяләре һәм принциплары чагылыш тапты.
1992 елның 6 ноябре Татарстан Республикасы өчен чын мәгънәсендә тарихи көн булды. Дәүләт суверенитеты турында Декларация һәм 1992 елның 21 мартында халык тавыш бирүе (референдум) йомгаклары нигезендә республика үсеше өчен киң мөмкинлекләр ачылды. Шуны билгеләп үтәргә кирәк, референдумны әзерләү һәм үткәрү “Татарстан Республикасы дәүләт статусы турында”гы мәсьәлә буенча республика референдумын үткәрү хакында” Татарстан Республикасы Югары Советының 1992 елның 21 февралендәге карары нигезендә алып барылды. Референдум үткәрү буенча үзәк комиссия белешмәләреннән күренгәнчә, референдум бюллетенендә куелган: “Татарстан Республикасы – үз мөнәсәбәтләрен Россия Федерациясе һәм башка республикалар, дәүләтләр белән тигез хокуклы шартнамәләр нигезендә коручы суверен дәүләт — халыкара хокук субъекты булу белән сез килешәсезме?” дигән сорауга тавыш бирүдә катнашкан барлык Татарстан Республикасы гражданнарының гомуми саныннан 61,4 проценты “әйе” дип җавап бирде. Бу республикада барлык яшәүче, референдумда катнашу хокукына ия халыкның 50,3 процентын тәшкил итте.
Яңа хокукый акт проекты буенча Татарстан Республикасының конституция комиссиясе ике елдан артык эшләде. Эш барышында чит илләрнең конституциячел төзелеш фәне һәм практикасы буенча материаллар җентекләп өйрәнелде. Конституция проекты буенча фикер алышу йомгаклары барышында кергән тәкъдимнәр һәм искәрмәләр исәпкә алынды. Проект республика Югары Советы, халык депутатларының шәһәр һәм район советлары сессияләрендә, хезмәт коллективларында, җәмәгать оешмаларында, массакүләм мәгълүмат чараларында киң яктыртылды һәм алар буенча фикер алышынды.
Конституция проекты халыкара хокукый экспертизаны уңышлы узды, аның халыкара демократик стандартларга туры килүе расланды.
1992 елның 6 ноябрендә республика тарихында беренче тапкыр өр яңа Төп Закон кабул ителде. Мондый Закон кеше хокукларын һәм ирекләрен төп хәзинә дип таныды, демократик тәртип нигезләрен билгеләде һәм дәүләткә әлеге нигези кыйммәтләрне саклау һәм яклау бурычын йөкләде.
Татарстан Республикасы Конституциясе кабул ителгән 1992 елның 6 ноябреннән алып әлегә кадәр Конституциягә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында 16 закон кабул ителде. Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, 1992 елгы Конституция илебездә демократик дәүләтчелек институтлары барлыкка килмәгән чорда, тулы канлы сәяси партияләр булмаганда, иҗтимагый үсеш идеологиясе, республика статусының билгесезлеге һәм Россия федерализм системасында аның урыны билгеләнмәгән шартларда кабул ителде. Шуңа күрә кайбер җитди җитешсезлекләрнең булуы әлеге документ өчен котылгысыз булып калды. Мәсәлән, анда кеше һәм гражданга бирелә торган төп хокукларның һәм ирекләрнең, шулай ук аларның гарантияләре тулысынча һәм төгәл ачыкланмаган. Элеккеге, искечә күзаллауларның эзләре советлар, җирле үзидарә, халык депутаты статусы системаларын җайга салуда үз эзен саклап калган. Хакимият бүленеше принцибы декларатив рәвештә генә, аны аңлатуда башбаштаклыкка шактый урын калдырган.
Республика Конституциясенең җитешсезлекләре турында әйткәндә бер факторны истә тотарга кирәк, ул Россия Федерациясе Конституциясеннән иртәрәк кабул ителде. Шуңа күрә анда федераль конституциянең күп кенә нигезләмәләре исәпкә алынмаган. Шуңа күрә Конституциягә төзәтмәләр кертелде, шул исәптән шактый җитди төзәтмәләр. Моннан тыш, “Россия Федерациясе субъектлары дәүләт хакимиятенең закон чыгару (вәкиллекле) һәм башкарма органнарын оештыруның гомуми принциплары турында” 1999 елның 6 октябрендәге 184-ФЗ номерлы Федераль закон кабул ителеп, Россия Федерациясе субъектлары дәүләт хакимиятенең закон чыгару (вәкиллекле) һәм башкарма органнары системасын билгеләде, бу шулай ук республика Конституциясенә үзгәрешләр кертелүгә нигез булды.
Татарстан Республикасы Конституциясен Россия Федерациясе Конституциясе нигезләмәләренә туры китерүгә бәйле рәвештә килештерү комиссиясе төзелде, ул бер елга якын Төп Законның яңа редакциясе буенча эш алып барылды.
2022 елның апрелендә “Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында” 1380 номерлы Татарстан Республикасы Законы кабул ителде, анда Татарстан Республикасы Конституциясе яңа редакциядә бәян ителде.
1992 елдан алып 2002 елга кадәр Татарстан Республикасы Конституциясенә 9 үзгәреш кертелде, ә аны яңа редакциядә раслаганнан соң, 2002 елның 19 апреленнән алып хәзергә кадәр 6 үзгәреш кертелде.
Татарстан Республикасы Конституциясе структурасы
Татарстан Республикасы Конституциясенең структурасы һәм эчтәлеге Россия Федерациясе Конституциясе структурасына нигезләнә. Россия Федерациясе Конституциясенең 5 статьясы нигезендә республика (дәүләт) үз Конституциясенә һәм законнарына ия була.
Татарстан Республикасы Конституциясе преамбуладан һәм 7 кисәктән тора.
I КИСӘК. КОНСТИТУЦИЯЧЕЛ КОРЫЛЫШ НИГЕЗЛӘРЕ
II КИСӘК. КЕШЕ ҺӘМ ГРАЖДАННЫҢ ТӨП ХОКУКЛАРЫ, ИРЕКЛӘРЕ ҺӘМ БУРЫЧЛАРЫ
III кисәк. Административ-территориаль төзелеш
IV кисәк. Дәүләт хакимияте оештыру. бу кисәк дүрт бүлектән тора.
1 бүлек. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы
2 бүлек. Татарстан Республикасы Президенты.
3 бүлек. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты
4 бүлек. Суд хакимияте. Прокуратура.
5 кисәк. җирле үзидарә
6 кисәк. Татарстан Республикасының дәүләт символлары һәм башкаласы.
7 кисәк. Татарстан Республикасы Конституциясен кабул итү һәм Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү тәртибе.
Конституциячел төзелеш нигезләре төшенчәсенә дәүләтнең конституция белән беркетелгән характеристикасы керә. Татарстан Республикасы Конституциясенең 1 статьясында түбәндәгеләр билгеләнә: Татарстан Республикасы – Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе һәм «Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләтләр алмашу турында» Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе нигезендә Россия Федерациясе белән берләшкән һәм Россия Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт. Татарстан Республикасы суверенитеты, Россия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Россия Федерациясе вәкаләтләреннән тыш, дәүләт хакимиятенең (закон чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз хасияте була. Татарстан Республикасы һәм Татарстан исемнәре бер үк мәгънәгә ия. Татарстан Республикасы статусы Татарстан Республикасының һәм Россия Федерациясенең үзара ризалыгыннан башка үзгәртелә алмый. Татарстан Республикасы чикләре аның ризалыгыннан башка үзгәртелә алмый. Татарстан Республикасы үз вәкаләтләре чикләрендә халыкара һәм тышкы икътисадый багланышларда мөстәкыйль катнаша. Шуны билгеләп үтәргә кирәк, Төп Законның 1 статьясындагы нигезләмәләр республика Конституциясенең 123 статьясы нигезендә бары тик референдум нәтиҗәләре буенча гына үзгәртелергә мөмкин.
Конституциясенең 13 статьясы Татарстан Республикасын социаль дәүләт буларак, ә 11 статьясы дөньяви дәүләт буларак билгели.
Татарстан Республикасы демократик дәүләт дип билгеләнә. Әлеге төшенчә демократик дәүләт нигезендә дәүләтнең бурычларын һәм эшчәнлеген халык мәнфәгатьләреннән чыгып билгеләүне, дәүләт функцияләрен хәбәрдар гамәлгә ашыруны, гражданнарның сәяси һәм шәхси иреген, сәяси режимның гуманистик юнәлешен һәм башбаштаклыкка юл куймауны аңлата.
Татарстан Республикасын хокукый дәүләт буларак игълан итеп, конституциячел төзелеш нигезләренә Татарстан Республикасы Конституциясенең Татарстан Республикасы хокукый системасында югары юридик көче турындагы нигезләмәләр һәм аның республиканың бөтен территориясендә турыдан-туры гамәлдә булуы; Татарстан Республикасы Конституциясе – республиканың Төп законы, Татарстан Республикасының хокукый системасында иң югары юридик көчкә ия, турыдан-туры гамәлдә булуы һәм Татарстан Республикасының барлык территориясендә кулланылуы турындагы нигезләмәләр кертелә. Татарстан Республикасы законнары һәм башка хокукый актлары, шулай ук җирле үзидарә органнарының хокукый актлары Татарстан Республикасы Конституциясенә каршы килмәскә тиеш. Дәүләт хакимияте органнары, җирле үзидарә органнары, җәмәгать берләшмәләре, оешмалар, учреждениеләр, вазыйфаи затлар һәм гражданнар Татарстан Республикасы Конституциясен һәм законнарын үтәргә тиеш. Татарстан Республикасы законнары рәсми рәвештә басылып чыгарга тиеш. Басылып чыкмаган законнар кулланылмый. Кеше һәм граждан хокукларына, ирекләренә һәм бурычларына кагылышлы теләсә кайсы норматив хокукый акт, гомуми танышу өчен рәсми рәвештә басылып чыкмаган булса, кулланыла алмый (24 статья).
Татарстан Республикасы – сәясәте кешегә лаеклы тормыш һәм ирекле үсеш тәэмин итүче шартлар булдыруга юнәлтелгән социаль дәүләт. (Татарстан Республикасы Конституциясенең 13 статьясы).
Республиканы дөньяви дәүләт буларак билгеләү бернинди идеология дә дәүләтнеке яисә мәҗбүри буларак билгеләнә алмауны аңлата. Дәүләткә мондый характеристика биреп, аны түбәндәге нигезләмәләрдә ача:
- Бернинди дин дә дәүләт дине буларак яисә мәҗбүри буларак билгеләнә алмый.
- Дини берләшмәләр дәүләттән һәм законнан аерылган.
Татарстан Республикасында суверенитетка ия булучы һәм хакимиятнең бердәнбер чыганагы – аның күпмилләтле халкы. (3 статья). Халык хакимияте принцибы, беренчедән, хакимиятнең бөтен тулылыгы белән халыкка каравын, икенчедән, халык үз хакимиятен турыдан-туры, шулай ук дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнары аша гамәлгә ашыра дигәнне аңлата.
Кеше, аның хокуклары һәм ирекләре – иң зур хәзинә. Кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен тану, үтәү һәм яклау – Татарстан Республикасының бурычы. (2 статья). Конституциячел төзелешнең бу принцибын чагылдырып, республика 1948 елның 10 декабрендә БМО Генераль Ассамблеясе тарафыннан кабул ителгән һәм кеше гаиләсенең барлык әгъзаларына хас абруена, аларның бертигез һәм аерылгысыз хокукларын төп ирек, гаделлек һәм тынычлык дип тануны игълан итә торган Кеше хокукларының гомуми декларациясендә чагылдырылган халыкара тәҗрибәне һәм цивилизация максатларын исәпкә ала.
Конституциячел төзелеш һәм җәмгыять безнең илдә идеологик күптөрлелеккә һәм сәяси плюрализмга нигезләнә.
Һәм, ниһаять, конституциячел төзелеш сыйфатларының тагын берсе хуҗалык эшчәнлеге ирегеннән һәм милек рәвешләренең төрлелегеннән гыйбарәт. Татарстан Республикасында хосусый, дәүләти, муниципаль милек һәм милекнең башка рәвешләре таныла һәм бертигез рәвештә яклана.
Татарстан Республикасы Төп Законының үзенчәлеге — Татарстан Республикасы Татарстан Республикасыннан читтә яшәүче татарларга милли мәдәниятне, телне үстерүдә, аларның үзенчәлекләрен саклап калуда ярдәм күрсәтү (14 статья).
Татарстан Республикасы Конституциясенең тагын бер үзенчәлеге – анда Татарстан Республикасының дәүләтләр һәм халыклар арасындагы бәхәсләрне хәл итү чарасы буларак көч куллану һәм сугышны кире кагу турындагы нигезләмә булу. Республикада сугышны пропагандалау тыела.
Татарстан Республикасы Конституциясе дөнья җәмәгатьчелеге кыйммәтләрен һәм республикабызның шәхес, кеше һәм граждан хокукларына һәм ирекләренә якын килү эволюциясен чагылдыра. Шәхеснең, аның хокукларының һәм ирекләренең өстенлеге Татарстан Республикасы конституциячел төзелеш нигезләренең берсен тәшкил итә. Конституциядә ике кисәкнең исеме “Кеше һәм гражданның төп хокуклары һәм ирекләре” дип аталу закончалыкка туры килә. Шәхеснең конституциячел статусын нигез итеп беркетү – аның иреге, туганнан алып төп хокукларга һәм ирекләргә ия булуы, аларның юкка чыкмавы, республикада шәхес статусының дөнья җәмәгатьчелегендә барлыкка килгән таләпләргә һәм стандартларга туры килүе, шәхеснең индивидуаль мәнфәгатьләренең башка затлар, җәмгыять һәм дәүләт мәнфәгатьләре белән үрелеп баруы, төп хокукларның, ирекләрнең һәм бурычларның гомумилеге, юридик тигезлек, ягъни гражданнарның тигез хокуклылыгы, шәхеснең аның хокукларының һәм ирекләренең конституциячел статусы гарантияләнгән булу.
Конституциянең 28 статьясында тигез хокуклылык принцибы (һәркемнең хокук һәм суд алдында тигезлеге) беркетелә. Дәүләт кеше һәм граждан хокукларының һәм ирекләренең тигезлеген чыгышына, социаль һәм мөлкәти хәленә, нинди расадан һәм милләттән булуына, җенесенә, белеменә, теленә, сәяси карашларына, дингә мөнәсәбәтенә, инануларына, шөгыленең төренә һәм характерына, яшәү урынына һәм башка шартларга бәйсез рәвештә гарантияли. Тигез хокуклылыкның өченче мәгънәсе 28 статьяның өченче өлешендә ачыла, аның буенча ир-ат һәм хатын-кыз тигез хокукларга һәм ирекләргә, аларны гамәлгә ашыру өчен тигез мөмкинлекләргә ия.
Татарстан Республикасы Конституциясе дөнья практикасында мәгълүм булган барлык хокукларны һәм ирекләрне беркетә. Бу өлкәдә Татарстан Республикасы Конституциясе кайбер хокукый нигезләмәләрне үз эченә ала, мәсәлән, дәүләт балигъ булмаганнарның, инвалидларның, социаль яклауга мохтаҗ һәм эш эзләүдә кыенлыклар кичерүче бүтән гражданнарның хезмәт хокукларын гамәлгә ашыру өчен шартлар булдыра, законда каралган очракларда аларны укытуны һәм аларның яңа квалификация алуларын оештыра. (50 статьяның 6 өлеше). Моннан тыш, Татарстан Республикасында конституциячел дәрәҗәдә дәүләтнең экологик иминлекне һәм табигатьтән рациональ файдалануны тәэмин итү, әйләнә-тирә мохитне саклау һәм сәламәтләндерү буенча чаралар күрү бурычы беркетелә (53 статьяның 2 өлеше).
Татарстан Республикасы Конституциясенең 30 статьясы нигезендә гражданнар шәхси, сәяси, социаль-икътисадый һәм мәдәни хокукларның һәм ирекләрнең бөтен тулылыгына ия. Шуңа бәйле рәвештә, республиканың Төп Законында кеше яшәргә; ирекле күчеп йөрергә, яшәү һәм тору урынын сайлап алуга; вөҗдан ирегенә, дин тоту ирегенә хокуклы дигән нигезләмәләр урын ала. Һәркем хосусый тормышының кагылгысызлыгына, шәхси һәм гаилә серенә, үзенең намусын һәм абруйлы исемен яклауга хокуклы. (36 статьяның 1 өлеше), шулай ук Һәркем хат язышу, телефон аша сөйләшүләр, почта, телеграф аша һәм башка төрле хәбәрләшүләр яшеренлегенә хокуклы. Бу хокукны чикләү бары тик суд карары нигезендә генә рөхсәт ителә. (36 статьяның 2 өлеше). Әлеге статьяда күрсәтелгән хокукны чикләү бары тик суд карары нигезендә генә рөхсәт ителү турындагы нигезләмә зур яңалык булып тора. Төп Закон кабул ителгәнчегә кадәр бу хокук “компетентлы органнар” тарафыннан хәл ителгән. Иң яхшы очракта да прокурор санкциясен алу мәҗбүри булган. Һәркем үзенең милләтен билгеләргә һәм күрсәтергә хокуклы булуы республика өчен аеруча актуаль. (34 статья). Торакка хокук республика Конституциясенең үзенчәлеге булып тора. Конституциянең 55 статьясы нигезендә һәркем торакка хокуклы. Беркем дә торагыннан нигезсез рәвештә мәхрүм ителә алмый. Дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнары торак төзелешен хуплыйлар, торакка хокукны гамәлгә ашыру өчен шартлар тудыралар.
Конституция шулай ук һәркемнең туган теленнән файдалану, аралашу, тәрбия, уку һәм иҗат итү телен ирекле сайлап алу хокукына ия булуны беркетте.
Конституциядә Татарстан Республикасында гражданнар сәяси тормышта, дәүләт һәм җәмәгать эшләре белән идарә итүдә турыдан-туры да, үз вәкилләре аша да катнашырга, дәүләт хакимияте органнарына һәм җирле үзидарә органнарына сайларга һәм сайланырга, шулай ук референдумда катнашырга, Татарстан Республикасында һәркем дәүләт органнарына һәм җирле үзидарә органнарына шәхсән мөрәҗәгать итәргә, шулай ук индивидуаль һәм күмәк мөрәҗәгатьләр җибәрергә хокуклы дип билгеләнә. Базар мөнәсәбәтләре нигезе буларак Конституция эшкуарлык эшчәнлеген алып бару хокукын беркетә, кеше аның өчен үз сәләтеннән һәм мөлкәтеннән файдалана. Икътисадый эшчәнлек хокукына эшкуарлык эшчәнлеген башкару һәм алып бару мөмкинлеген тәэмин итә торган конкрет хокуклар керә.
Шулай ук Конституциядә беркетелгән хосусый милек хокукы, демократик базар икътисадының аерылгысыз шарты буларак социаль-икътисадый мөнәсәбәтләрнең мөһим институты булып тора.
Татарстан Республикасында һәркемгә иҗатның әдәби, сәнгати, фәнни, техник һәм башка төрләре, укыту иреге, аның мәдәни тормышта һәм мәдәният учреждениеләреннән файдалануда катнашуы гарантияләнә (57 статья). Хокукның бу төре кешегә мәдәни ихтыяҗларын гамәлгә ашырырга, аның культурасын үстерергә һәм шулар нигезендә үзенең шәхси һәм сәяси хокукларыннан тулысынча файдаланырга мөмкинлек бирә. Кешенең әлеге хокукларын һәм ирекләрен гамәлгә ашыруы социаль демократик дәүләттән иҗатка ирек гарантиясен; интеллектуаль һәм сәнгать мирасын яклауга хокукын; татар халкының мәдәниятен саклау һәм үстерү, Татарстан Республикасы территориясендә яшәүче башка халык вәкилләренең милли мәдәниятләрен саклау һәм үстерү хокукын гарантияләүне күздә тота.
Кеше һәм гражданның хокукый статусы аның хокуклары һәм ирекләре белән генә түгел, бурычлары белән дә тасвирлана. Әлеге бурычлар кеше субъект булып тора торган мөнәсәбәтләр даирәсенә кагыла. Татарстан Республикасы Конституциясенең 22 статьясы нигезендә Россия Федерациясе гражданнары Татарстан Республикасы территориясендә Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе, халыкара хокукның гомумтанылган принциплары һәм нормалары нигезендә барлык хокукларга һәм ирекләргә ия һәм бертигез бурычлы. Татарстан Республикасы Конституциясе берничә төп бурычны беркетә. Мәсәлән, Татарстан Республикасында һәркем Татарстан Республикасы Конституциясен һәм Татарстан Республикасы законнарын, Россия Федерациясе Конституциясен һәм федераль законнарны үтәргә тиеш (60 статья). Һәркем законда билгеләнгән күләмнәрдә һәм тәртиптә салымнар һәм җыемнар түләргә тиеш. (61 статья). Ләкин яңа салымнар билгели торган яисә салым түләүчеләрнең хәлен начарайта торган законнар кире көчкә ия булмый. Һәркем табигатьне һәм әйләнә-тирә мохитне сакларга, табигый байлыкларга сакчыл мөнәсәбәттә булырга тиеш. (62 статья). Татарстан Республикасы Конституциясенең 63 статьясында Татарстан Республикасында гражданнар федераль закон нигезендә хәрби хезмәт үтәргә тиеш дип билгеләнә. Моннан тыш, альтернатив граждан хезмәтен узу мөмкинлеге каралган. Татарстан Республикасы Конституциясе белән билгеләнгән бурычлар арасында шулай ук һәркем тарихи һәм мәдәни мирасны саклау турында кайгыртырга, тарихи һәм мәдәни ядкарьләрне сакларга бурычлы (57 статья).
Татарстан Республикасы Конституциясе республиканың административ-территориаль төзелешен билгели, ул Татарстан Республикасының административ-территориаль берәмлекләре системасын тәшкил итә торган территориаль оешманы аңлата. Аерым алганда, Татарстан Республикасы Конституциясенең 67 статьясында Татарстан Республикасы территориясе республиканың административ-территориаль берәмлекләре буларак районнарны һәм республика әһәмиятендәге шәһәрләрне үз эченә ала. Республика әһәмиятендәге шәһәр территориясе районнардан торырга мөмкин. Хәзерге вакытта республикада 43 район һәм 14 республика әһәмиятендәге шәһәр исәпләнелә.
Республика Конституциясенең IV кисәге дәүләт хакимиятен оештыру мәсьәләләрен җайга сала. Россия Федерациясе Конституциясенең 11 статьясындагы 2 өлеше нигезендә федерация субъектларында дәүләт хакимиятен алар төзи торган дәүләт хакимияте органнары гамәлгә ашыра. Татарстан Республикасы Конституциясендә Россия Федерациясе Конституциясендәгечә Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте закон чыгару, башкарма һәм суд хакимиятләренә бүленүне күздә тота. Татарстан Республикасы Конституциясенең 9 статьясындагы 2 өлеше нигезендә Татарстан Республикасында дәүләт хакимиятен Татарстан Республикасы Президенты, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы судлары гамәлгә ашыра.
Республика Төп Законының IV кисәгендәге 1 бүлек Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эшчәнлеген оештыру мәсьәләләрен җайга салуга багышлана. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы – Татарстан Республикасы парламенты – Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең даими эшләүче иң югары вәкиллекле, закон чыгару органы.
Республика Конституциясендә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының саны (100 депутат), Татарстан Республикасы Дәүләт Советының вәкаләтләр чоры (5 ел), депутат эшчәнлеген гамәлгә ашыру рәвешләре (төп эшчәнлектән аерылмыйча һәм профессиональ даими нигездә), Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эш рәвеше (сессия), республиканың закон чыгару органы вәкаләтләре исемлеге (75 статья), закон чыгару инициативасы хокукына ия субъектлар исемлеге (76 статья) һәм башкалар карала.
Татарстан Республикасы Президенты статусы дәүләт һәм иң югары вазыйфаи зат буларак Татарстан Республикасы Конституциясенең IV кисәгендәге 2 бүлегендә билгеләнгән. Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасында кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен яклауның, Татарстан Республикасы Конституциясе һәм законнары, шулай ук Татарстан Республикасының халыкара килешүләре, «Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләтләр алмашу турында» Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе һәм Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе субъектлары шартнамәләре үтәлешенең гаранты булып тора.
Конституциядә Татарстан Республикасы Президенты вазыйфасына кандидатларга карата таләпләр (30 яшьтән яшьрәк булмаган, Татарстан Республикасы дәүләт телләрен белгән); республика Президентының вәкаләтләр чоры (5 ел); (бер үк зат Татарстан Республикасы Президенты вазыйфасына ике сроктан артыкка сайлана алмый); республика Президентының вәкаләтләр исемлеге (94 статья); шулай ук Татарстан Республикасы Президентының вәкаләтләрен вакытыннан алда туктату очраклары (97 статья) билгеләнә.
Татарстан Республикасы дәүләт органнары системасында Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты мөһим урын алып тора. Төп Законның 99 статьясы нигезендә Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты – Татарстан Республикасы Хөкүмәте – Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башкарма һәм күрсәтмә бирү органы. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Татарстан Республикасы Президенты алдында җаваплы, шулай ук аерым мәсьәләләр буенча үз эше турында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы алдында хисап тота.
Конституциянең IV кисәгендәге 3 бүлегендә Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты составы (100 статья), шулай ук Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының вәкаләтләр исемлеге (102 статья) билгеләнә.
Татарстан Республикасы Конституциясенең IV кисәгендәге 4 бүлеге суд хакимияте һәм прокуратурасы органнары эшчәнлегендәге мәсьәләләрне җайга салуга багышлана.
Конституциядә хөкем итү бары тик суд белән генә гамәлгә ашырыла дип белдерелә. Татарстан Республикасында суд хакимиятен Татарстан Республикасы Конституция суды, гомуми юрисдикциядәге федераль судлар, Татарстан Республикасы Арбитраж суды һәм җәмәгать судьялары гамәлгә ашыра. Татарстан Республикасы Конституциясе Татарстан Республикасы Конституция суды эшчәнлеге мәсьәләләрен җайга сала. Аерым алганда, республика Конституция суды судьялары вазыйфасына кандидатларга карата таләпләр (25 яшьтән яшьрәк булмау, югары юридик белем булу һәм юридик һөнәр буенча кимендә биш ел эш стажына ия булу); Конституция суды составы (6 судьядан тора); судьяларны сайлау тәртибе (Конституция суды судьялыгына кандидатларны Татарстан Республикасы Дәүләт Советына тигез санда Татарстан Республикасы Президенты һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе тәкъдим итә); республика Конституция суды вәкаләтләре (109 статья) билгеләнә.
Татарстан Республикасы Конституциясендә җирле үзидарә турында аерым бүлек бар. Җирле үзидарә түбәндәге конституциячел принципларга һәм нигезләмәләргә корыла:
— җирле үзидарә үз вәкаләтләре чикләрендә мөстәкыйль була;
— җирле үзидарә органнары дәүләт хакимияте органнары системасына керми;
— җирле үзидарә җирле әһәмияттәге мәсьәләләрне халыкның мөстәкыйль хәл итүен, муниципаль милекне биләү, аннан файдалану, аның белән эш итү тәртибен тәэмин итә;
— җирле үзидарә гражданнар тарафыннан референдум, сайлаулар, турыдан-туры ихтыяр белдерүнең башка рәвешләре һәм башкалар аша гамәлгә ашырыла.
VI кисәк Татарстан Республикасы дәүләт символлары һәм аның башкаласы турында. Аерым алганда, 121 статьяда Татарстан Республикасының Дәүләт гербы, Дәүләт флагы һәм Дәүләт гимны – Татарстан Республикасы суверенитетын, Татарстан халкының үзенчәлеген һәм традицияләрен чагылдыручы рәсми символлары бар дип билгеләнә.
Татарстан Республикасы Конституциясенең VII кисәге Татарстан Республикасы Конституциясен кабул итү һәм аңа үзгәрешләр, өстәмәләр кертү тәртибен җайга сала. Әлеге кисәктә Татарстан Республикасы Конституциясенең 1 статьясы нигезләмәләре (Татарстан Республикасы характеристикасы, Татарстан Республикасы статусын һәм Татарстан Республикасы территориясе чикләрен үзгәртү мәсьәләләре) һәм 123 статьясы бары тик Татарстан Республикасы референдумы нәтиҗәләре буенча гына үзгәртелү турындагы нормалар булу белән үзенчәлекле. Конституциянең 124 статьясындагы 2 өлеше нигезендә Татарстан Республикасы Конституциясе һәм Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы закон, әгәр алар өчен Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән икесенең күпчелеге тавыш бирсә, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән дип санала.
Йомгаклап үткәндә шуны билгеләп әйтергә кирәк, дөньяда бөтен илләрне һәм халыкларны канәгатьләндерә торган идеаль конституция моделе юк. Һәр дәүләт үз традицияләреннән, реаль сәяси һәм икътисадый вәзгыятьтән чыгып эш итә. Конституциянең эчтәлеге хәзерге рәвешендә республика халкының төрле катламнары мәнфәгатьләрен чагылдыра. Татарстан Республикасы Конституциясе республикада законнар һәм барлык хокукый система үсеше өчен, федераль органнар тарафыннан кайбер искәрмәләр булуга карамастан, кирәкле һәм җитәрлек нигез булып тора. Гамәлдәге Конституцияне сакларга һәм аның хокукый векторын үстерергә кирәк. Конституциячел дәүләт принцибы – Конституция буенча яшәргә өйрәнү, тиешле хокукый рәвешләр ярдәмендә каршылыкларны бетерү.
Тарихи күзлектән караганда, нәкъ менә Конституциядә хокукый нигез салынган, ул республиканың сәяси, икътисадый һәм социаль бөтенлеген тәэмин итә. Нәкъ менә Конституция төп юридик кыйммәтләрнең системага салынган юридик чагылышы булып тора. Барыннан да элек бу – хокук өстенлеге, кешенең тотрыклы хокуклары һәм ирекләре, демократик, хокукый, социаль һәм дөньяви дәүләт булу.